Istòria e Cultura

Sas Tèulas de Lodine.

Testu de Monia Cillara (curadu de Joyce Mattu)
Sos mannos de bidda s’ammentant de s’antighidade, de cando in Lodine  si faghiant sas tèulas e sos matones.  Contant chi totu sa gente in istiu, dae làmpadas  a cabudanne, si sortiat e a cricas de òmines e fèminas andaiant a Ghìvili e a Sas iscalas , terrenos chi sa gente mutìat “Sa tèula”.
 S’ammentant chi  dae sas iscalas a Ghìvili bi fiant in totu chimbe forros.
In sas iscalas mi nd’aiat unu de tziu Gregori Mureddu e de tzia Anna Virde, unu de tziu Mitri Sedda e tzia Rosa Lavra, unu de tziu Antoni Tzidu e de tzia Marianzela Moro e unu de tziu Zuvanne Mula e de tzia Antiocra Lavra.
In Ghìvili, a curtzu de una fantana bi fiat su forru de tziu Zuseppe Lavra (tziu Zigarru) e de tzia Maria Mureddu.
Pro andare a fàghere tèula, cada grùstiu si cuveraiat unu massaju, unu chi èssere tentu su carru de sos boes. Su carru bisonzaiat pro carrigare linna, tèulas e terra.  Sa prima ghèrgia chi cada grùstiu faghiat, bonu chi nc'arribaiat a “Sa teula”,  fiat de pigare sa terra dae sa cava. Òmines e fèminas, in antis che moviant  sas sepes, che puliant bene su logu e a pustis chin su picu  chircaiant sa terra ruja e ogiosa fintzas a nde carrigare sete carros.
Sa terra che la ghetaiant  a una fussa tunda  chi teniat una largària de chimbe metros e s’artària de setanta tzentìmetros.
 Sa terra l’isparghiant bene in intro sa fussa e che movìant sos bardulones mannos. A pustis faghiant sos surcos in sa terra. Sos surcos los faghiant ca  l’afilaiant s’abba chi arribaiat dae sa ora. Sa terra abarraiat pasende, a modde pro unu note. S’incras a sa fussa faghiant intrare duos boes cun su giuvale, ferrados.
 Sos boes,  faghiant su pròpriu triballu chi faghiant  cando in sas argiolas trivulaiant su trigu. Pro una pariga de dies, sos boes giraiant in intro de sa fossa pro cariare sa terra. Una pessone los tzuchiaiat chin sas funes e un’àtera chin una pala, che torchiat sa terra, dae sos oros a mesu.  Arribaiat puru, chi intraiant fintzas sas pessones a pistare sa terra chin sos pedes. Irrighent sos antzianos, contende custu, narant chi a bortas in intro de sa fossa si faghiant fintzas  unu ballu tundu e essiant càrrigos de terra dae conca a pede.
Cando sa gente si c'abigiaiat chi sa terra nche fiat bene cariada, custa s’ammuntonaiat, si faghiat a unu muntone mannu e si cucugiaiat chin èlighe, ca depiat abarrare frisca po tantas dies. Dae cussu mamentu cumintzaiat su triballu de sas fèminas.
Una fèmina, sa prus minore, teniat s’incàrrigu de fàghere sos còrdulos de terra, li naraiant sos bucones. Depiat èssere lestra e capassa, non depiat pèrdere terra, cada tèula cheriat unu tantu de terra.  A bellu a bellu, nche faghiat sos bucones e che los giughiat a su letu . Su letu, chi fiat  comente un’artare de pedras e teniat unu pianu fatu de linna o de preda, lisu. In su letu  traballaiat sa tiradore, sa fèmina chi tiraiat sas tèulas. Sa tiradore si c’assentaiat su sestu in subra de su letu, pigaiat unu pùngiu de prùghine e l’ispinpinaiat in intro.
A pustis pigaiat su còrdulu de terra, l’assentaiat in intro a su sestu e, chin sas manos e chin su tirante ifustu, l’isparghiat e l’allisaiat, in intro a sa forma.
A pustis, chin sa manu manca, ispinghiat  su sestu prenu de terra  in pitzu de mesa. In cue, mantesa dae sa manu destra bi fiat sa turudda. Sa tiradore c’acurtziaiat su sestu e nche faghiat calare sa terra allisada a subra de sa turudda, chi  teniat sa forma de teula.
 A curtzu de sa tiradore bi fiat un’àtera fèmina, sa chi che getaiat sas tèulas a sa pranta in ue assutaiant. Assentaiat sas tèulas a filas e lassaiat unu coladùrgiu  ca podiat capitare chi su sole forte esseret carpiu sas tèulas chi fiant assutende. Cando capitaiat, un’àtera piloca, sa medicatore, chi aconzaiat sas tèulas chin unu pagu de abba e de terra.
Cantas bortas in intro de notte, tronaiat e sa gente moviat dae bidda a nche pinnigare sas tèulas po nche sarbare su triballu de dies e dies.
Cando sas tèulas nche fiant assutadas, nche beniant assentadas in intro a su fòrru. Custu teniat duas aposentos. Una pro su fogu, una pro sas tèulas. Una fèmina minùgia o unu giòvanu, si nch’intraiat a intro de su forru, pro assentare sa tèula. L’assentaiat a filas una subra a s’àtera, in antis de unu ghetu, tando de s’àteru. Sas tèulas in cada fila beniant postas ritzas. Narant chi in su forru de tziu Zuvanne Mula, che capìant setemìgia tèulas.
Cando sa tèula che fiat assentada si tacaiat fogu  a sa linna. Tres òmines daiant atentu a su forru pro unu note. Ònnia tantu agiunghiant linna e ispartinaiant bene su fogu in intro a su forru. Fiant  òmines capassos. Non depìant permìtere chi sas tèulas s’esserent apitzigadas o intortigadas comente, capitaiat a bortas.
Cando nc’arbeschiat, abbadiaiant sas tèulas  de sas ùrtimas filas, sas chi si nche bidiant. Si custas nche fiant esrighinadas,  teniant unu tzertu colore non si depiat sighire a  agiùnghere linna. Sos coghidores tupaiant sa buca de su forru e lu lassaiant isfritare pro bator dies. Cando su forru nche fiat fritu, si che bocaiat sa tèula. Sa ghèrgia prus manna nche fiat fata. Fàghere tèula cheriat fintzas nàrrere, pro sos tempos, badangiare. Sas tèulas si dividiant in partes uguales. A totus sos de su grùstiu, mòdidu su tantu chi si daiat a su mere de su terrenu, ispetaiat una parte de tèulas. Arribaiant sos carros dae medas biddas e cada unu si bendiat sa parte de sa tèula sua. Sos mannos s’ammentant  chi dae chentu tèulas, si badangiaiant treghi francos.
Dae su chimbant’unu no ant fatu prus nen tèulas, nen matones, ma s’ammentu de sos tempos est bivu in sa memòria de sos mannos. Sas Iscalas e Ghìvili non fiant petzi logos de traballu: ballos sardos, brullas, cantos e preghieras,  islepiavant su traballu.

Sos Massajos
Testos de Angela Crisponi e Joyce Mattu



Sos Massajos ant mantesu dae sèmper sas rèdines de s’economia agrìcola sarda. In cada tempus non si sunt risparmiados de triballu, dae fàghere sos ortos a semenare, a trivulare in sas argiolas. Triballaiant pro sos sennores e meres mannos de tancas.

 Su tempus de semenare su laore


Su trigu:

In su mese de Santu Gaine, su massaju in antis de fàghere cale si siat cosa, puliat sa terra, l’araiat cun su giuvu e tando la semenaiat a trigu. In su mese de frèargiu, lu marraiat e in trìulas lu messaiat e lu trivulaiat cun su giuvu in s’argiola.
Su trigu si messaiat cun sa falche e si faghiat sa manada, tando si faghiat su mannucru e giughiat sete manadas. A pustis si faghiat sa màniga chi fiat una fasche (giughiat sete o oto mannucros).
 Lu lassaiant sicare e lu pigaiant a s’argiola. Su primu trigu lu frigaiant in duas pedras e lu giughiant a su mùlinu, finas a tres o bator misuras (1 misura= 5 litros), tando sas massajas lu prugaiant dae su trigu burbulinu, lu calaiant in su sedatzu e faghiant su cocone cun fògia (fògias de càule) pro lu mandigare in s’argiola.
Su trigu in s’argiola l’ispatzaiant  cun su trèvutzu e ispetaiant a tirare bentu po lu trivulare e depiant èssere lestras (comente si naraiat in antighidade: si cando b’est  su bentu non bèntulas, su laore t’indurit in s’argiola).


S’òrgiu e s’avena:

In su mese de nadale si semenaiat s’òrgiu e s’avena e si marraiat in frèargiu. S’òrgiu ispigaiat in maju e si messaiat in làmpadas (sos antigos naraiant: ispigajolu òrgiu bonu, òrgiu malu).
S’avena fiat pro sos animales.
S’òrgiu fiat pro sa gente pòbera, sos ricos mandigaiant su boledu: pane de trigu.
Sos massajos pigaiant s'òrgiu, lu prugaiant e l’arridaiant. Lu giughiant a su mùlinu e pro lu mòlere pagaiant sa dèguma. Lu sedatzaiant e essiat a unu chirru, s’aricru e a s’atera sa farina de òrgiu. In s’aricru faghiant su ghimmisone. A su ghimmisone che li tiraiant sa matza e su còrgiu, ca tando bi fiat gana e si nche lu mandigaiant.
Sa matza lia misturaiant a sa farina de òrgiu, la cariaiant in su lacu, imbenucradas in terra, lu poniant a pesare e lu coghiant a forru lenu.

Sos ortos

Cando si faghiant sos ortos, in antis de lu pastinare, puliant sa terra e la barbataiant in su mese de frèargiu. Prima die de maju pastinaiant sa patata, in fatu si pastinaiat sa favisedda, càule e tamata, chebudda, sa curcuriga groga manna. In su tempus las chistiant e las coghiant in s’ierru cun favisedda, su lardu e su cagiadu. In su mese de Sant’Andria pastinaiant finas sa fava e la ghetaiant cun su giuvu. A ùrtimu de cabudanne e in antis de Santu Gaine bogaiant sos ortos.

Totus custos traballos los faghiant o a mesu pare, cando su mere li daiat a su massaju petzi sa terra e su sèmene o a su bator unu e tando su massaju si depiat chircare  su giuvu, su sèmene e sas arramentas.



Su pastore
Testos de Angela Crisponi e Joyce Mattu

In sa Barbàgia, su pastore est istètiu semper unu puntu firmu de s’economia.
A tramudare
A ùrtimas de Santu Gaine su pastore moviat in tràmuda a Sartu de giosso pro iverrare. In maju torraiat a inoghe pro isberannare.
Sa angiamenta: a Santu Giuanne su pastore ghetaiat su mascru a su tàgiu e, a metade de Sant’Andria cumentzaiat s’angiamenta finas a su mese de Nadale o Ghennàrgiu.
Sas chi angiaiant in ierru li pesaiant sa leva e li daiant baranta dies de late.
A Nadale e pro annu nou su pastore argasaiat sos angiones. A ùrtimos  de Ghennàrgiu istitaiat sas de sa leva.



Su casu:
Cando istellaiat cumintzaiant a fàghere su casu, cando lu faghiat ghetaiat a su lapjolu su late e lu cagiaiant a càgiu de angione. Murghiant a duas bortas finas a Santu Giuanne, de S. Giuanne  finas a totu trìulas, a una borta.
Su late si caentaiat a 35°, 36° cando fiat cagiadu lu murigaiant in su pilisu chi fiat unu cantru de linna e si faghiat sos istampos a travessu cun unu ispidu e si bestiant cantros de linna.
Cando su casu nche fiat fatu, in antis de nche lu ghetare a sa mùrgia, li poniant sa marca o una forchidedda de linna o una C de forticu.



Sa tusura:
A primas de làmpadas tundiant sas berbeghes e faghiant festas in sos lacanàrgios. Sa lana l’issacaiant sas fèminas e la vendiant a sos negossiantes.
Su tògiu fiat divididu gosi: a unu chirru sas de mùrghere, a s’àteru sas pròssimas e a s’àteru chirru sa laìngia (sos sacajos chi teniant un’annu e custa fiat sa leva).

S’arrecotu:
Si poniat in sas frussellas de giuncu. Su late si caentaiat in su lapjolu subra su tripidàrgiu e pro no acogoneddare su lapjolu imbaraiant a su tripidàrgiu tres cantros de forticu e si naraiat sa capitzana.

S’istèrgiu:
Su pastore de una borta non teniat totus sas codomidades de oe.
Murghiat a mandra longa a caddu, a intro su malune e si ghetaiat su late a sas lamas. Su late si cagiaiat in su lapjolu e si faghiat in sas pischeddas de linna e si poniat subra sa forchidda de linna cravadu in sas manias de su lapjolu.
Su pastore pro li dare a mandigare a su bestiàmene faghiat s'incùngia de su laore. In atòngiu si bi fiat grande, andaiat bene e si nono s'assidaiant, si truncaiat sa sida dae sos chercos. Pro las pàschere a su note si moviat in chenadòrgiu, las teniant agorradas in su passivale chi fiat una mandra fata de fassinas.

Nessun commento:

Posta un commento